Tarihi Coğrafya perspektifinden Birgi

Konu: Tarihi Coğrafya perspektifinden Birgi Salı Mart 25, 2008 6:40 pm

Batı Anadolu’nun ihmal edilmiş kültürel değerlerinden biriydi Birgi. Adeta Küçük Menderes Havzasının kuzeydoğusunda bir girintiye terk edilmişti. Tarihi ve doğasıyla bir kültür merkezi, bir doğa mirası olduğu ise Anadolu’daki diğer benzerlerine göre daha geç fark edildi. Birgi ve yakın çevresi, Küçükmenderes vadisinin kuzey kenarında, Bozdağ zirvesinin (2159 m) güney eteklerinde yer almaktadır. Yerleşim alanı Bozdağ doruğundan güneye yönelen Birgi çayı çevresinde gelişmiştir. Küçük Menderes vadisi antik dönemden günümüze, insanoğlunun yerleştiği ve yoğun kullandığı alanlardandır. Vadi, prehistorik döneme kadar uzanan tarihi ile insan-çevre etkileşimi için ilginç bir araştırma alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu ve benzeri alanlarda değişen doğal çevre ile insan arasındaki ilişkilerin araştırılması son yıllarda önem kazanan bir alan olarak belirmektedir. Paleocoğrafya eski coğrafi çevreyi ve bu alanlardaki değişmeleri inceleyen bir alandır. Sözü edilen ihtiyaç özellikle Batı Anadolu kıyılarında arkeolojik sitlerde gündeme gelmektedir. Örneğin Troia (Truva), Efes antik kentlerinde sürdürülen arkeoloji projelerine bağlı jeoarkeoloji ve paleocoğrafya araştırmaları bu konundaki yaklaşımlara birer örnektir.
Küçük Menderes vadisi gerçekte bir tektonik çöküntü (graben ) alanıdır. Bu grabene yerleşen akarsu tabanda geniş bir alüvyal düzlük oluşturmaktadır. Taşınan alüvyal malzeme ile yüzlerce metre dolan Küçük Menderes vadisinin yukarı kesiminde Ödemiş ovası yer almaktadır. Bu ovaya ulaşan Birgi çayının Bozdağ’ın etek bölümünde oluşturduğu birikinti konisi, Birgi kentinin üzerinde geliştiği alan olarak belirmektedir. Bu nedenlerle Birgi, içinde bulunduğu havzanın doğal çevre değişmelerinden etkilenmiştir. Doğal ortamdaki değişiklikler yerleşimin kurulduğu alanda ve Ödemiş ovasında farklı oluşumlarla dikkati çekmektedir. Kentin kurulduğu alanda antik dönem, Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait kültürel unsurların birbirinden farklı tabakalarda ve yerleşim dokusunda şekillenmiş olduğu dikkati çekmektedir. Örneğin Birgi çayının taşkınlarının yerleşim alanını bir çok kez etkilediği gözlemlenmiştir.
Orta ve Yukarı Küçük Menderes Havzasındaki (Yukarı Kilbianon) M.Ö. III. bine ait izlere Konaklı kasabası yakınlarında soğukluk kanyonundaki kaya resim ve sembollerinde rastlanmaktadır. Erken Tunç çağında ova düzlüğündeki yerleşimler dikkati çekmektedir. Bu dönemde suya ve sulak alanlar çevresindeki avlanma imkanlarına ihtiyaç duyan kültürler ovaya yerleşmişlerdir. Küçük Menderes Irmağı yakın çevresi bu konuda uygun alanları oluşturmuştur. Hititler döneminde Küçük Menderes havzasında meydana gelen doğal çevre değişmelerinin sonucunda yerleşme ya da kültür izlerinin ovanın kenar bölümlerine doğru yer değiştirdiği dikkati çekmektedir. Frigya ve Lidya dönemlerinde yamaç ve etek yerleşmeleri belirginleşirken ovadaki yerleşimlerin terk edildiği anlaşılmaktadır. Günlüce bu yerleşim modeline bir örnek oluşturmaktadır. Bu değişmelerin devam ettiği Roma döneminde ise bugünkü Birgi kasabasının bulunduğu yerde Dioshieron yerleşimi kurulmuş, Bizans döneminde ise Pyrgion bir Bizans kalesi olarak var olmuştur. Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde Türk kültürünün yaşandığı bir kent olan Birgi, özellikle Aydınoğulları Beyliğine başkentlik yaptığı dönemde önemli bir merkez olmuştur. Bu dönemde Berk ismiyle de anılan yerleşim, Cumhuriyet döneminde Izmir’in Ödemiş ilçesine bağlı bir belde olmuştur.
Bu tarihi birikimi ile önemli bir kültürel merkez olan belde, Birgi Belediyesi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi ve Çekül Vakıfı’nın ortak girişimi ile geniş bir çerçevede araştırılmaya ve kent dokusu yeniden restore edilerek ülkemiz kültürüne tekrar kazandırılmaya çalışılmaktadır. Kültürel yönünün yanında içinde bulunduğu Küçük Menderes havzasına ait doğal çevre değişmelerinin izlerini taşıması paleocoğrafya ve jeoarkeoloji açısından Birgi’yi önemli bir yerleşim alanı olarak ortaya çıkarmaktadır. Çekül Vakfı tarafından 7 bölge 7 kent projesi içerisinde ele alınan Birgi ve Küçük Menderes havzasındaki ortak çabanın sonucu günümüzde önemli noktalara ulaşılmıştır. Bunun en önemli yansımalarından biri Birgi’nin “dünya kültür mirası” olarak kabul edilmiş olmasıdır. Bu aşamada, bölgedeki veriler ışığında, Birgi Çevresi ve Küçük Menderes Havzasının Paleocoğrafyası konulu araştırma 26.08.2004 tarihinde yöredeki diğer çalışmalara dahil edilmiştir. Yöredeki paleocoğrafya çalışmalarında, Birgi Ulu Cami altındaki yamaçtan, jandarma binasının doğusundaki dolgu yamacından, Eski Bozdağ yolu-köprü arasındaki bölümün kuzeyinden, Imam-ı Birgivi ve çevresinden, Üç Konak yolu boyunca yamaçtan, Birgi Kuleli restoranın aşağı bölümünden, Irim ağzı mevkiinden alınan sediman örnekleri laboratuarda değerlendirilmiştir. Bu bilgilerin ışığında Ulu Cami-Birgi çayı arasındaki yamaç, Çakır Ağa Konağı karşısındaki yamaç, Üç Konak yönüne giden yolun çarşıdan devamı boyunca vadiden uygun yamaçlardan alınan kesitler üzerine aktarılan bilgilerin korelasyonu yapılmıştır.
Birgi çevresinde yapılan paleocoğrafya çalışmalarında yerleşimin birikinti konisi üzerinde geliştiği, koni yüzeyinin derin ve çok parçalanmış olduğu anlaşılmıştır. Bu durum, değişen dönemlerde bir çok güçlü selin bölgedeki yüzey şekillenmesi üzerinde etkili bir güç olabildiğini göstermektedir. Koninin kuzey bölümünde en eski yapılar güneye doğru ise giderek daha genç ve güncel yapılar ortaya çıkmaktadır. Günümüzde de taş temel ve duvarlı yapılarda ara malzeme olarak kullanılan kırmızımsı kil, yamaca yakın bölümlerde yer yer yüzeye çıkan bir etek dolgusuna aittir. Bu dolgular koninin yamac bölümünde ve vadinin gerisinde yer almaktadır. Koni ve yakın çevresindeki taşkın depoları, Birgi çayının bir çok kez tekrarlayan taşkınlarını göstermektedir. Örneğin, yakın dönemde, 1939’da meydana gelen taşkının etkileri belirgin olmuştur. Bu taşkınlar ve daha bir çok kez tekrarladığı anlaşılan benzerleri bu bölgede gelişen tüm kültürleri etkilemiş görünmektedir. Bu taşkınların ve koninin temelindeki Pre-Holosen olduğu düşünülen dolguların sediman örnekleri alınmıştır. Bu örnekler üzerindeki değerlendirmeler ile bölgedeki aşınma-taşınma-birikme faaliyetleri, taşkın sedimanlarının niteliği açıklanabilecektir. Belirtilen sedimanlar ile yerleşim alanı arasındaki ilişkiler, önümüzdeki yıl arazide yapılması planlanan jeofizik ölçümlerle ve sondajların değerlendirilmesi ile daha iyi aydınlanacaktır.
Yakın çevresindeki Bozdağ, Gölcük yaylaları, Bozdağ kış sporları ve kayak merkezi ile birlikte bölgede gelişebilecek turizm faaliyetleri için önemli bir potansiyele sahip olduğu anlaşılan beldede, çalışmaların henüz 7-8 yıldır yoğunluk kazanmış olması Birgi’de daha uzun yıllar çalışmalar yapılması gerektiğini göstermektedir. Yakın çevredeki Hypaipa’da yıllardır bir kazı çalışması dahi yapılmamış olması bu konuda bölgedeki ilgi ve hassasiyetin boyutlarını açıkça ortaya koymaktadır. Birgi’de, Çakır Ağa Konağı, Ulu Cami, Aydınoğulları Türbesi, Sultan Şah Türbesi, Derviş ağa ve Birgivi Mehmet Efendi Medreseleri, Imamı Birgivi, Eski Birgi evleri önemli tarihi mekanlar olarak dikkati çekmektedir. Son yıllarda yapılan restorasyon çalışmalarıyla harabeye dönmüş bir çok ev, kültürümüze ve turizme kazandırılmıştır