ŞİMŞEK ve YILDIRIM

Konu: ŞİMŞEK ve YILDIRIM Salı Mart 25, 2008 7:53 pm

ŞİMŞEK ve YILDIRIM
Şimşek; gelişigüzel ve tahmin edilemeyen bir olay olup, bazen çevrenizde karşılaştığınız çeşitli biçimlerde küçük, can sıkıcı kıvılcımlarla benzerlik gösteren çok kuvvetli elektrik boşalmasıdır.
Soğuk ve kuru bir kış günü halınızın üzerinde yürürken kedinizi okşamak için elinizi uzattığınızda siz ve kediniz her ikiniz birden istenmeyen bir enerjiye tutulabilirsiniz. Bu, yürüyüşünüz sırasında ya pozitif ya da negatif elektrik yükünün birikmesi nedeniyledir ve vücudunuzdaki fazla miktardaki yük ilk firsatta karşı yüklü bir alana akacaktır. Bu da zavallı kedinin olaya katıldığı zamandır. Elleriniz kedinin yakınına eriştiğinde fazla miktardaki yük sizinle kedi arasındaki boşluğa sıçrar. Süreci yavaşlatılmış halde görebilseydiniz kanepenin altına doğru hızla koşan bir huysuz kediden başka, ince bir şimşek ışığına benzeyen bir şeyin elinizden aktığını görebilirdiniz.
Şimşek, oraj ile meydana gelir ve çok büyük ölçekte statik elektriktir. Şimşek çakmaları, ilgili oldukları yerlere göre buluttan buluta, buluttan yere veya yüksek yapıların bulunduğu yerlerde yerden buluta sıçrar. Eğer elektrik boşalması bir bulut ile başka bir bulut arasında olursa şimşek sözkonusudur. Yıldırım ise yer boşalmaları olarak tanımlanır ve yer ile bulut arasında meydana gelen şiddetli ve ani elektrik boşalması olup, zigzaklı bir yol takip ederek kollar halinde aşağıya doğru iner. Genellikle şiddetli bir yağmurla birlikte görülür
Oraj sırasında aynı anda pekçok şey meydana gelir; bütün yükselici ve alçalıcı hava akımları, su damlacıklarının birbirlerine sürtünmesi ile birlikte statik yüklenmeye neden olurlar. Pozitif ve negatif elektrik yükleri ayrılırlar ve elektriksel gerilim, bulut çevresindeki su damlaları ve buz kristallerinin sürüklendiği rüzgarla karşılıklı etkileşmeler ile kurulur. Bu gerilimi gidermek için doğa ana şimşek-yıldırım olarak isimlendirilen elektriksel boşalmayı buldu. Büyük miktarda bir pozitif yüklenme bulut tepesinde, bir negatif yüklenme de altta toplanır ve yeryüzü de pozitif yüklüdür. Yerdeki pozitif yük binalar ve ağaçlar gibi yüksek objelere akabilir.
Hava iyi bir elektrik iletkeni olmadığından bir yıldırım çarpması hemen gerçekleşmez. Bunun yerine, yalıtılmış havanın direncini yenmek için pozitif ve negatif yükler arasında yeterli fark oluşuncaya kadar bekler. Atmosfer içersinde bir yörüngede birkaç çift başlangıç çarpması oluşur ve ondan sonra yerden buluta doğru pozitif yüklü yıldırım takip eder.
Bir tek şimşek çakmasındaki elektrik güç yaklaşık 200.000 amper'dir ve bir milisaniye veya daha az bir sürede şimşek kanalını güneşin sıcaklığından da fazla olan 28.000 °C'a kadar ısıtabilir. Bu patlayıcı ısınma, gökgürültüsü olarak adlandırdığımız bir sesli enerji ortaya çıkaran havanın genişlemesine neden olur.
Şimşek saniyede 90.000 mil (144.810 km) yani neredeyse yarı ışık hızıyla hareket eder ve gerçekte bir şimşeği başlangıcından sonuna kadar izlemek zordur; hemen hemen aynı anda başlar ve sona erer. Gürleme sesi ise 3 saniyede yaklaşık 1 km. (5 saniyede 1 mil) hareket eder. Şimşek sesten 100.000 defa daha hızlıdır ve gökgürültüsünün şimşek görüldükten sonra işitilmesinin sebebi de bundandır. Bu nedenle şimşek çakması gördüğünüzde gürültüyü duymadan önce saniyeleri sayın, fırtınanın kabaca ne kadar uzaklıkta olduğunu tahmin edebilirsiniz.
Şimşek ve yıldırım, elektriksel direnci en küçük olan yolu izler ve arka arkaya 40'ın üzerinde zigzag çakışlardan oluşur. Yakında çakan şimşekler kuru ağaç dalları gibi çatallı görünüştedir. Bulut tepesinden stratosfere doğru boşalan şimşek roket şimşek olarak adlandırılır.
ÖZELLİKLERİ
- 1752'de Ben Franklin yıldırımın elektrik akımı olduğunu keşfetti.
- Çoğu yıldırım vakası yaz aylarında ve öğle ile ikindi esnasında meydana gelir. Bunun, yaz ayları boyunca pekçok insanın dışarıda bulunması nedeniyle olduğunu söyleyebiliriz. Fakat ana sebep, yazın çok fazla oraj meydana gelmesidir.
- Ortalama bir şimşek çakışı üç aydan daha fazla bir zaman için 100 watt'lık bir ampulü yakabilir.
- Yıldırım tarafından çarpılma şansınız 600.000'de 1 olarak tahmin edilmektedir.
- Bir şimşek çakmasıyla bunun yakınındaki hava 50.000 °F'a kadar ısınır ki, bu güneş yüzeyindeki sıcaklıktan üç kat daha fazladır. Hızı saniyede 90.000 mil (saniyede 144.810 km) dir. Şimşeğin ortalama kalınlığı 1-2 inç (2.5 - 5 cm) tir.
- Yıldırım aynı yere birden fazla düşebilir.
- Dünyada her yılın her saniyesinde yaklaşık 100 yıldırım çarpması meydana gelmektedir.
- Şimşek sık sık sağanak yağışların dışında da çakabilir ve herhangi bir yağıştan 10 mil (yaklaşık 16 km) uzaklıkta meydana gelebilir.
- Kauçuk tabanlı ayakkabı ve lastik tekerlek çemberi yıldırımdan korunmayı sağlamaz.
- Yıldırım çarpmasından ölme riski maruz kalan her insan için 1:28.500'dür.
- Yıldırımın durdurulabileceğini veya önlenebileceğini söylemek yanlıştır. Tamamen fevri, stokastik ve önceden bilinmeyen bir olaydır.
- Yıldırım tarafından çarpılan her 10 kişiden 9'u hala yaşamaktadır. Fakat kurtulanların yaklaşık % 25'i uzun vadede psikolojik ve fizyolojik yaralara uğrarlar.
- Şimşek bitki yetişmesi için önemli olan nitrojen bileşikleri üretir. Ilk insanın tek ateş kaynağı idi.
- Ortalama şimşek çakması 200.000 amper elektriksel güç içerir. Bir kaynakçı çeliği kaynakla birleştirmek için 250-400 amper kullanır. Eviniz muhtemelen sadece 200 amper kullanır. 20 miliamperden fazla akım, göğüs kaslarınızı büzerek nefes alıp vermenizin durmasına neden olabilir.
- Bir fırtına sırasında uzun ağaçların altına sığınmaktan kaçının. (Ağaçlar nem içeriğinin % 20'lik bir parçasını tutabilir. Biz insanlar ise nem içeriğinin % 65'ine sahibiz). Ağaçtan aşağıya doğru inen yıldırım en az dayanıklı bir yol izlemek ister.
- Yıldırımın aynı yere iki kere düşmeyeceğini söylemek yanlıştır. Yıldırım Amerika'daki Empire State binasını her yıl ortalama 21-25 kez vurur. Bir US park servis bekçisi olan Ray Sullivan, 1942 ve 1976 yılları arasında yedi farklı zamanda yıldırım tarafından çarpılmıştır. Hepsinden de kurtuldu.
- Amerika'da şimdiye kadar ki en kötü yıldırım olayı 10 Temmuz 1926'da New Jersey'de gerçekleşti. Donanma cephane deposu isabet aldı, 19 kişi öldü ve 17 milyon dolar değerinde (1986'ya göre) mali zarar meydana geldi. Genellikle yıldırımın neden olduğu bireysel olaylar; kasırgaların, sellerin veya tornadoların sebep oldukları bireysel olaylardan daha az dramatiktirler. Mamafih eğer kurban sizseniz olay çok dramatiktir.
- Alınan darbe bazı acayip şeylere neden olabilir; tavukları tüysüz bırakabilir, kafanızdan saçlarınızı yok edebilir ve sızlayan ayaklarınızı incitmeksizin ayakkabılarınızı çıkarabilir.
- Yakın geçmişte insanlar şu işleri yaparlarken yıldırım çarpması neticesinde hayatlarını kaybettiler; sandalla giderken, yüzerken, golf oynarken, bisiklete binerken, bir ağacın altında dururken, çim biçme makinası kullanırken, telefonda konuşurken, bir kamyonu yüklerken, futbol oynarken, bir bot içersinde balık avlarken, dağa tırmanırken.
- Yüksek binalar büyük akımların toprağa güvenlikle geçişini sağlayan paratonerlerle yıldırımdan korunurlar. Yıldırımsavar diye de adlandırılan paratoneri Franklin icat etmiştir.
ÖNLEMLER
Şimşek çakmasıyla gökgürlemesi arasındaki süreyi ölçmeye çalışın. Bu, çakmayı görmenizle gürlemeyi işitmeniz arasındaki zamandır. Her bir 5 saniye saydığınızda şimşek 1 mil (her 1 saniyede yaklaşık 300 metre) uzaklıktadır. Bu nedenle, 25 saniyede 5 mil (yaklaşık 800 m) uzaklıkta, 20 saniyede 4 mil (yaklaşık 640 m) uzaklıktadır. 15 saniye saydığınızda ise 3 mil (yaklaşık 480 m) uzaklıktadır, derhal koruyucu tedbirler alın.
Şimşek, kaynak buluttan birkaç kilometre ötede de çakabilir. Oraj yani şimşekli yıldırımlı fırtına tam olarak üstünüzde olmasa da tedbirler alınmalıdır.
Eğer dışarıda yakalanırsanız:
- Ağaçlar, bayrak direkleri, telefon ve posta direkleri gibi uzun objelerden güvenli bir uzaklıkta durun.
- Vadiler ve hendekler gibi alçak alanlarda barınak bulmaya çalışın. Alandaki en yüksek obje olmayın.
- SUDAN UZAK DURUN. Bir fırtına sözkonusuysa botla gezmeye veya yüzmeye gitmeyin ve eğer dışarıda su üzerindeyken yakalanırsanız mümkün olduğu kadar çabuk karaya çıkın.
- Traktörler, kazma-kürek, metal çitler, motorsikletler, çim biçme makinaları ve bisikletler gibi ELEKTRİK İLETEN OBJELERDEN UZAK DURUN. Bir şemsiye tutmak veya balık avlama oltası taşımak özellikle tehlikeli aktivitelerdir.
- Metal tokalı ayakkabılarınızı çıkarın ve üzerinizdeki tüm metal objelerden kurtulun.
- Çamaşır iplerinden, metal borulardan, raylardan ve bunlara benzer hayli uzak mesafelerden yıldırımı size taşıyabilecek metalik devrelerden UZAK DURUN.
- YILDIRIM ESNASINDA TAMAMEN METAL KAPLI ARABANIZ İÇERİSİNDE GÜVENDESİNİZ, fakat bir fırtına esnasında üzerinize devrilebilecek ağaçların veya diğer uzun objelerin yakınına veya altına park etmeyin. Arabanıza dokunabilecek devrilmiş güç kaynaklarından sakının. Arabada bulunan akım iletebilecek herhangi bir metale dokunmayın. Arabanın camlarının sıkı sıkı kapalı olmasına dikkat edin. Arabanızın içerisinde güvendesiniz, fakat dışarıya ayak bastığınızda bir şok yaşayabilirsiniz.
- ORMANDA, kesif gelişmiş küçük ağaçlar altında alçak bir alanda barınak bulmaya çalışın.
- Eğer bir hendek veya alçak alanda barınak arıyorsanız, sağanak yağışların sebep oldukları SEYLAP İÇİN UYANIK OLUN.
- Bir tepe üstünde, herhangi bir açık alanda veya plajda durmayın.
- HERHANGİ BİR BARINAKTAN UZAK DÜZ BİR TARLADA YAKALANIRSANIZ ve saçlarınızın dik durduğunu hissediyorsanız yıldırım size çarpmak üzere olabilir. Derhal ayaklarınız birleşik yere diz çökün, ellerinizi dizlerinizin üstüne koyun ve öne doğru eğilin. Yüzü koyun yatmayın.
- BİR GRUPLA DIŞARIDAYSANIZ, insanları birbirinden oldukça uzak tutacak şekilde dağılın.
Eğer içerideyseniz:
- KESİNLİKLE GEREKLİ OLMADIKÇA DIŞARIYA ÇIKMAYIN.
- KAPILARDAN, PENCERELERDEN, ŞÖMİNELERDEN ve radyatörlerden, sobalar, lavabolar ve metal borular gibi elektrik iletebilecek herseyden UZAK DURUN. Sizinle dışarısı arasına mümkün olduğu kadar çok duvar koyun.
- ELEKTRİKLİ ALET VEYA TELEFONLARI TUTMAYIN. Sadece pille çalışan aletleri kullanın.
- FIRTINA VURMADAN ÖNCE, radyo ve televizyon setleri, bilgisayarlar da dahil olmak üzere elektrikli aletlerin bağlantılarını kesin. Fırtına sırasında onlara dokunmayın.
- BANYO veya duş almayın.
İLKYARDIM
Yıldırım kurbanları daima ölüm halinde değillerdir. Eğer bir kişi yıldırım tarafından çarpılırsa, o kişi hiçbir elektrik yükü taşımaz ve bu nedenle ona dokunabilirsiniz. O kişi yıldırım tarafından çarpılma neticesinde yanmış ve şiddetli bir elektrik şoku almış olacaktır ve de usulüne uygun yapılacak bir ilkyardımla düzelebilecek bir kalp durması sözkonusu olabilecektir.
Görünüşte yıldırım çarpması neticesinde ölmüş gibi görünen çoğu insan eğer çabuk hareket edilirse düzgün bir tıbbi yardımla yeniden hayata döndürülebilir. Bir grup insan yıldırımdan etkilendiğinde, ölü gibi görünenlere ilk tedavi yapılmalıdır. Kendinde olmayan, fakat nefes alıp verenler muhtemelen kendilerine geleceklerdir.
İlkyardım, beyinde geri dönülemez bir zarar oluşmasını önlemek için 4 ila 6 dakika içerisinde bu nefes alamayan kişilere verilmelidir. Suni teneffüs, erişkinlerde her 5 saniyede bir ve bebek ve küçük çocuklarda her üç saniyede bir uygulanmalıdır.
Eğer kişi nefes almıyorsa ve nabız yoksa, kalbe ve akciğere canlandırma gereklidir. Bu suni teneffüs ile harici kalp masajının bir kombinasyonudur. Bu tıbbi müdahale, iyi yetiştirilmiş kişiler tarafından uygulanmalıdır.
Sadece sersemlemiş ve yaralanmamış gibi görünen kişiler de ilgiye ihtiyaç duyabilirler. Özellikle kıvrımların ve mücevheratların yakınlarındaki el ve ayak parmaklarını yanıklar için kontrol edin. Şok için ilkyardım verin. Kişinin yürümesine izin vermeyin. Birini yardıma gönderin. Yardım ulaşana kadar da kişiyle birlikte kalın.